"Новая Еўропа": Прэмія як ментальнасць

21-02-2013 17:43

На прэс-канферэнцыі, прысвечанай абвяшчэнню шорт-ліста літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройца, сяджу побач з карэспандэнтам газеты “Наша Ніва”. Павярнуўшы галаву ўсяго на некалькі градусаў, магу бачыць тэкст, які ён сачыняе проста он-лайн. Прыдзірліва прабягаю яго вачыма і з палёгкай уздыхаю: інфармацыя пададзеная дакладна, скандалу не будзе. Прэс-канферэнцыя сапраўды праходзіць вельмі ціха, нягледзячы на вялікую колькасць журналістаў: ніякіх пытанняў і здзіўлення адносна персонаў шорт-лістараў ніхто, акрамя Андрэя Хадановіча, які агучыў вынік, не выказвае.

Ды і Хадановіч уражаны не столькі спісам, колькі тым фактам, што сярод прэтэндэнтаў аказаўся чалавек, для якога ва ўсіх праблемах цывілізацыі вінаватыя “негры і підарасы”…

Якое ж маё здзіўленне, калі бачу тэкст на сайце газеты! Ён мае ўжо іншы загаловак, асуджаны на рэзананс… "Федарэнка, Брава, Сцяпан не ўвайшлі ў шорт-ліст". Аднаго загалоўка хапае, каб зразумець, што тэкст будзе папулярным. "Не пусцілі, не далі, не запрасілі..." – гэта ж любімыя словы нашых чытачоў, якія толькі і чакаюць, калі ім пакажуць чарговага несправядліва пакрыўджанага. Каб яны маглі яго пашкадаваць і падтрымаць, не адрываючы свае азадкі ад крэсла перад кампутарам.

У ім, гэтым пакрыўджаным, недаацэненым, недалюбленым чытач бачыць сябе і свае ўзаемаадносіны з тымі, хто мае хоць каліва ўлады нешта вырашаць.

Заўважце, пад тэкстам радыё “Свабоды”, які называецца "Аўтары Свабоды ўвайшлі ў шорт-ліст прэміі Гедройца", каментароў – нават праз тыдзень пасля абвяшчэння – няма. Хоць тэксты нясуць адну і тую ж інфармацыю, адзін і той жа спіс лаўрэатаў. Але ж хто будзе чытаць далей за кідкі загаловак? На гэтым і трымаецца ўся жоўтая прэса – на загалоўку. Яго цалкам хапае, каб чытач атрымаў эмацыйны імпульс і склаў сваё ўражанне пра мастацкі твор, які ў вочы не бачыў.

У тым, што прэса маніпулюе грамадскай свядомасцю, няма нічога новага. Але, прызнаюся, за тыя дваццаць гадоў, што я займаюся вывучэннем сучаснага літаратурнага працэсу, упершыню бачу спробу паўплываць на ход прысуджэння літаратурнай прэміі. І для мяне гэта шыкоўны знак пераменаў, прарыў адразу ў некалькіх рэчах, да якіх усе так прызвычаіліся, што нават не задумваюцца.

Напрыклад, чытачы і СМІ, якія цяпер кінуліся наракаць на “дзіўны выбар журы”, неяк вокамгненна забыліся, што за дзесяцігоддзі існавання Дзяржаўнай прэміі нікому і ў галаву не прыходзіла патрабаваць ад яе адкрытасці, чакаць грамадскага абмеркавання, абвяшчэння вынікаў на ўсіх стадыях выбару і тым больш рэцэнзій на дванаццаць кніг лонг-ліста! Ну гэта ж неверагодная падзея для беларускай літаратуры, што найлепшыя кнігі не толькі заўважаюцца і называюцца, але і атрымліваюць абавязковых рэцэнзентаў!

Ці, да прыкладу, галасаванне ў інтэрнэце, якое праводзілася на сайце гэтай прэміі перад абвяшчэннем фіналу, а ў гэтым годзе праз старонку ў “Фэйсбуку” ўжо на стадыі лонг-ліста. Не, асабіста я ў “народнае галасаванне” не веру, бо відавочна, што на версе рэйтынгаў апынуліся пісьменнікі, не заўважаныя ў масавай любові чытача, як, здавалася, павінна было быць. Але ёсць людзі, якія, у адрозненне ад мяне, вельмі цэняць “глас народа”, пададзены праз сеціва.

Напрыклад, крытык Павал Абрамовіч. У сваім блогу ён піша гнеўны артыкул, дзе, у прыватнасці, сцвярджае: “Вынікі шчэ больш нечаканыя і сумныя, чым мінулагодні выбар Нобелеўскага камітэту па літаратуры. Беларускамоўныя чытачы ў шоку, пішуць у камэнтах, што “Плошчы ня будзе”. Журы спяшаецца дыстанцавацца ад шасці абраннікаў: па словах старшыні недзяржаўнага Саюза пісьменнікаў Барыса Пятровіча, сябры цэнтрвыбаркаму самі шакаваныя вынікамі галасавання. Відавочна, ужо на другім годзе існавання прэмія Гедройца трапіла ў глыбокую крызу, і давер чытача да яе вынікаў – мінімальны. На нашых вачах знікае, ператвараецца ў попел маральны аўтарытэт нацыянальнай літаратуры, і самі пісьменнікі ўжо ня здольныя абараніць свае ідэалы, абгрунтаваць ўласнае эстэтычнае крэда, пераканаць чытачоў у жыццёвай неабходнасці сваіх твораў ці хаця б проста стаць на непрацяглы час нашымі цікавымі суразмоўцамі”.

Абрамовіч падае падзеі так, быццам бы адбылося не абвяшчэнне шорт-ліста адной з літаратурных прэмій (а іх у нас каля дзесятка, літаральна днямі агучылі яшчэ адзін шорт-ліст – прэміі часопіса “Дзеяслоў), а нейкі культурны Апакаліпсіс…

Але давайце прачытаем дакладныя словы Барыса Пятровіча, старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў. Словы, запісаныя журналістамі на прэс-канферэнцыі з нагоды абвяшчэння шорт-ліста: “Журы працавала аб’ектыўна. У лонг-ліст увайшлі кнігі пісьменнікаў з розных саюзаў, а таксама тых празаікаў, якія не ўваходзяць ні ў які саюз. Варта зазначыць, што на конкурс было пададзена вельмі шмат вартых кніжак. Што да шорт-ліста, то ў кожнага сябра журы была свая шасцёрка лідараў. І спісы гэтыя былі вельмі рознымі. Не супаў ніводны.

Такім чынам, сума нашых суб’ектыўныўнасцяў дала аб’ектыўнасць, якая для кожнага з нас стала нечаканасцю. Вы даведаецеся спіс фіналістаў і таксама здзівіцеся. Прэмія Гедройца пачынае выконваць свае функцыі.

Я думаю, што ў наступных гадах твораў будзе падавацца яшчэ болей, чым сёлета. Лічу, што нам удалося абудзіць літаратурную сітуацыю ў Беларусі. Я хацеў бы, каб польскія выдаўцы звярнулі ўвагу на вартыя беларускія кнігі і паспрыялі іх перакладу і выданню ў Польшчы”.

Дзе тут пра шок і крызіс? Спіс Пятровіч назваў аб’ектыўным, але нечаканым.

Так, сапраўды, усіх намінантаў не адгадаў ніхто, але ж ці ёсць гэта падставай для трагедыі? Як для мяне, дык гэта азначае толькі адно – спіс адлюстроўвае зацікаўленасці не адной групы людзей, а прадстаўляе самыя шырокія шэрагі чытачоў. З аднаго боку ён прадказальны – гэта зразумела, калі мы хочам бачыць у спісе любімых чытачамі пісьменнікаў; з другога – незвычайны. Незвычайны адно тым, што суддзі не пабаяліся паставіць побач пісьменнікаў вельмі розных палітычных перакананняў і мастацкіх стыляў.

Смешна чытаць пра “тусовачнасць” сёлетніх лаўрэатаў. Быццам бы “нашы” зноў не ўзялі “не нашых”.

Непрадказальнасць спіса і ёсць першым аргументам супраць таго, што шорт-ліст заточаны пад некага! У спісе апынуліся і былы кандыдат у прэзідэнты, і супрацоўніца "Савецкай Беларусі", і настаўнік з гомельскай школы, і гламурны выдавец. І пісьменнік-эмігрант, і пісьменнікі з беларускай правінцыі. Той, хто кажа "зноў тусоўка", хай растлумачыць – якая такая тусоўка аб'ядноўвае ўльтраправага Станкевіча і па-еўрапейску паліткарэктнага Бахарэвіча, аматара альтэрнатыўнай гісторыі, містыфікатара Балахонава і “гаварыпраўдзіста” Някляева з яго лірычнымі ўспамінамі пра савецкі Мінск?

Калі летась інтэрнэт-грамадскасць наракала, што першае месца заняў мала каму вядомы Касцюкевіч, то цяпер трызняць, што надта шмат "літаратурных генералаў". І хто цікава генерал – правакацыйны Бахарэвіч з Гамбургу, далёкі ад сталічнага асяродку гомелец Балахонаў, змрочны пясняр Барысава Станкевіч? Ці, можа, саркастычны Глобус, якога толькі літаральна днямі ўпершыню прынялі ў шэрагі сяброў беларускага ПЭН-клуба?

Думкі чытачоў, як і меркаванні крытыкаў, разыходзяцца палярна.

“Калі не дай Бог прэмія Гедройца будзе прысуджана Някляеву, то ў журы гэтай прэміі будзе, як вельмі трапна сцвярджаў у такіх выпадках адзін мой былы аднакурснік: "Поўнае БАНКРУЦТВА ўсялякай ДУМКІ!" – цвердзіць адзін з каментатараў на сайце НН…

А другі там жа піша пра раман Някляева прама супрацьлеглае: “Гэта не проста раман – гэта новае дасягненне беларускай літаратуры. І правільна напісала ў рэцэнзіі на "Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без" Марыя Мартысевіч: прэмію імя Гедройца варта было заснаваць толькі для таго, каб Някляеў напісаў гэты раман. Часопіс "Дзеяслоў", у якім ён надрукаваны, прачыталі ўсе мае (дваццаць чалавек) калегі па працы. Нават тыя, якія раней па-беларуску нічога не хацелі чытаць”.

Калі чытаю такія супрацьлеглыя меркаванні, маё сэрца напаўняецца радасцю, бо нарэшце наша літаратуры перастала трымацца адной генеральнай лініі. І ніякія спробы навязаць ёй адну думку, аднаго аўтара, адзін твор – ужо не пройдуць.

Але беларусы былі і застаюцца самаедамі: літаральна днямі абвясцілі яшчэ адзін шорт-ліст – прэміі часопіса “Дзеяслоў, і зноў тое ж – у каментарах “праведны гнеў” абывацеляў: “Зноў не тыя ў спісе!” Не маючы надзеі жыць у справядлівым грамадстве, каментатары мараць пра мажлівасць тварыць справядлівасць хоць бы віртуальную. І гэтая віртуалізацыя жыцця – сацыяльнага, у тым ліку, і літаратурнага – моцна мяне бянтэжыць.

Бо падтрымліваць любімых аўтараў – тых жа Федарэнку, Браву, Качаткову і Пашкевіча – трэба не сядзеннем перад кампутарам, а пакупкай кніг, з’яўленнем на прэзентацыях, чытаннем, стварэннем рэцэнзій. Непасрэдным жывым удзелам у літаратурным працэсе. Іначай ніякі прызавы фонд не зможа выцягнуць белліт з ямы ўзаемнага недаверу паміж пісьменнікам і чытачом.

Ганна Кісліцына, Новая Еўропа